Rechten op natuur
Wereldwijd zien we een sterk groeiende belangstelling voor rechten van natuur. Op zich is het inzicht dat natuur rechten heeft niet nieuw. Al vanaf de vroege historie is kritiek te horen op wreedheid jegens dieren en al eeuwenlang hebben bestuurders wetten en regels gemaakt om dat tegen te gaan – met meer of minder succes. Nieuw zijn de pogingen om rechten van natuur vast te leggen voor een ecologisch relevante geografische eenheid, zoals een rivier, een zeegebied of een landschap, met een beroep op onze relatie met natuur in bredere zin.
De ‘Harmony with nature’-website van de VN zegt het zo: “Rechten van Natuur hebben hun grondslag in de erkenning dat de mensheid en natuur een fundamentele, non-anthropocenrische relatie delen, gegeven ons gezamenlijk bestaan op deze planeet, en bieden een richtsnoer voor acties die deze relatie respecteren.” De database van deze website geeft daarbij een indrukwekkende lijst van honderden initiatieven, verdeeld over dertig landen. Ook Nederland is daarin te vinden, met initiatieven van Eijsden-Margraten voor de rechten van flora en fauna in die gemeente en van de gemeente Noardeast Fryslân voor de rechten van de Nederlandse Waddenzee. En dat is het topje van de ijsberg, want zowel in Nederland als elders zijn er heel veel andere projecten gaande.
Hoe belangrijk is deze ontwikkeling voor de bescherming van natuur en landschap? Dat hangt ervan af. Nog los van de judirisch-technische complexiteit rijzen er twee fundamentele vragen. Eén daarvan is over welke natuur en welke natuurwaarden het eigenlijk gaat. Gaat het om de intrinsieke waarde van alle organismen of vooral van bedreigde inheemse soorten? Of gaat het met name om het goed functioneren van het ecosysteem, zoals de term ‘ecologische integriteit’ suggereert die voor de Waddenzee als waarde wordt genoemd? En met welk argument begrenzen we deze natuur? Natuurlijke organismen en ecosystemen hebben zelf niets met de grens van de gemeente Eijsden-Margraten, of die tussen de Nederlandse en Duitse Waddenzee. De andere vraag is wie namens de natuur mag spreken. Want al hebben mensen en dieren meer gemeen dan we vaak denken, het opstellen van juridische regels is toch echt een mensending. En dat geldt ook voor het begrenzen van de natuur waarvoor die regels zullen gelden. Bij het formuleren en interpreteren van recht zijn het altijd mensen die bepalen wie wat over welke natuur mag beslissen. Daarom zijn rechten van natuur onvermijdelijk ook rechten óp natuur.
Tegen deze achtergrond zie ik twee constrasterende scenario’s. In het ene gaan speciale commissies van juridische en ecologische deskundigen bepalen wat die rechten zijn, om ze vervolgens op te leggen aan al diegenen die met de natuur in kwestie in relatie staan. In het andere geven rechten van natuur aan degenen die het meest betrokken zijn bij die natuur – waaronder zeker ook de gemeenschappen ter plaatse – een krachtiger stem om de natuur die hen dierbaar is te beschermen. Als het gaat om een betere relatie tussen mensen en natuur, zie ik in dat tweede scenario de beste kansen.
KRIS VAN KOPPEN
